حضانت در حقوق ایران

حضانت در حقوق ایران _ واژه حضانت به عنوان شاخه ای از حقوق خانواده، ریشه «طبیعی-قراردادی» دارد

یعنی اینکه نظام خانواده و حضانت صد درصد طبیعی و یا قراردادی و اعتباری نیست

بلکه یک سلسله از احکام حضانت ریشه غریزی و طبیعی دارد و سلسله دیگر ریشه اعتباری و قراردادی است.

نفش تشکیل خانواده امری غریزی است و مبنای حقوق طبیعی دارد که ناشی از خود طبیعت است و

تفاوت های موجود در حضانت دختر و پسر در نفس فرمان طبیعت است چنانچه تساوی حقوق در برخی از احکام ناشی از طبیعت و عدالت است

و طبیعت نیز تحت فرمان و تاثیر خداوند است و فلسفه حقوق حضانت (به طور کلی نظام حقوقی خانواده) اصل مهم «عدالت» است و

این اصل، امری ذاتی و خارج از قوانین قراردادی است و احکام اسلامی در ارتباط با حضانت، هم توجه به حقوق کودکان دارد و

هم به اخلاق و هر دو آنها را به شکل بدیعی تجمیع کرده است. در فلسفه حضانت علاوه بر مراقبت جسمانی طفل، پرورش روحی و تربیت نیز مورد توجه  است.

اطفال به منزله ابزار نمی باشند که صرفا به لحاظ جسمانی پرورش یابند بلکه داشتن روح زیبا در کنار جسم سالم هدف حضانت است.

از کلمات فقها و حقوقدانان این گونه استنباط می شود

فلسفه نگهداری از کودک

که مهمترین فلسفه نگاهداری کودک، رعایت غبطه و مصلحت وی است ملاک حضانت اعمال مهربانی، شفقت، نگهداری و تربیت نیکو بوده است،

از این رو مادر را سزاوارتر دانسته است بنابراین با توجه به مجموعه این مطالب، می توان گفت که هدف اصلی از حضانت، نگهداشت مصلحت کودک است .

 در ادامه به  معنای واژه حضانت می پردازیم.

حضانت در حقوق ایران یعنی چه:

برای اینکه  اول معنای حضانت چیست مطرح کنیم باید بگوییم  که در حضانت در حقوق ایران تعریفی نشده است

و ما با توجه به معنای لغوی و عرفی  حضانت را تعریف می کنیم

لغت دانان معروف حضانت با کسر یا فتح حاء را از ریشه حضن و حضانه به معنای فاصله زیر بغل تا تهیگاه یا فاصله سینه و دو بازو گویند

و از آنجا که مادر طفل را بین بازو و سینه (آغوش) قرار می دهد، حضانت طفل نامیدند. و حضانت و حضن مصدر كلمات حاضن و حاضنه است و ریشه تمام کلمات به معنای محافظت می باشد.

حضانت هم حق است و هم تکلیف و در اصطلاح عرفی  به معنای مراقبت، محافظت، و نگهداری از فرزند است، که شامل(حمایت جسمی و عاطفی) می باشد

همچنین در اصطلاح فقهی حضانت به معنای ولایت و سلطنت بر تربیت طفل هست

تفاوت حضانت با ولایت:

حضانت راجع به نگهداری و تربیت کودک می باشد ولی ولایت ناضر به اداره اموال اوست

و به استناد حق حضانت نمی توان از جانب طفل عمل حقوقی را انجام داد

در حالی که به ولایت از وی می توان اعمال حقوقی انجام داد.هر چند ولایت به معنای عام کلمه سلطه ای است

که شخص بر مال و جان دیگری پیدا می کند بر این اساس ولایت شامل حضانت نیز می شود.

و نیز بین ولایت و وصایت این تفاوت وجود دارد که منبع اقتدار ولی به طور مستقیم است و اعطاء این سمت به اراده اشخاص مرتبط نمی باشد

در حالی که وصی نماینده اراده ولی است و حدود اختیارات او را ولی معین می کند .

و نیز بین قیم و ولی این تفاوت است که قیم به تقاضای دادستان و برای حمایت از محجورین در مواردی که ولی خاص ندارند

تعیین می شود و اما با وجود ولی خاص جایی برای تعیین قیم وجود ندارد هرچند می توان امین برای ولی در شرایط خاص تعیین نمود .

سن حضانت:

حضانت در حقوق ایران تا سن بلوغ یعنی ۹ سال تمام قمری برای دختر و ۱۵ سال تمام قمری برای پسر باقی است و

بعد از آن فرزند از سن حضانت خارج شده و تعیین اینکه نزد پدرش زندگی کند یا نزد مادرش با خود او خواهد بود

زیرا ماده ۱۱۶۹ قانون مدنی از حضانت اطفال سخن گفته و بعد از رسیدن فرزند به سن بلوغ واژه طفل به فرزندان اطلاق نمی شود.

موارد سلب حضانت در حقوق ایران از مادر:

در این موارد حتی در زمانی که حضانت با مادر است حضانت از مادر سلب میشود

۱. مبتلا شدنِ مادر به جنون.مستند قانونی( ماده ۱۱۷۰ قانون مدنی) البته باید توجه داشت باشیم که سفیه بودن(یعنی شخصی که قاقد رشد هست) موجب سلب حضانت نیست

۲. ازدواج مادر مستند قانونی ماده ۱۱۷۰ قانون مدنی البته در این خصوص باید به استثنائاتی که در ذیل این مقاله می گوییم توجه داشته باشیم

استثنای اول درست است که اگر مادر با مرد دیگری ازدواج کند حضانت از او سلب می‌شود. اما اگر پدر طفل قبلاً فوت کرده باشد در صورت ازدواج مادر حضانت از مادر سلب نمی شود

استثنای (دوم) اگر مادر ازدواج کند حضانت از مادر سلب می‌شود. اما اگر پدرطفل مبتلا به جنون شده باشد یا به دلایلی مانند فساد اخلاق، الکلی بودن، اعتیاد به مواد مخدر، سوء رفتار و ضرب و جرح و…….صلاحیت نگهداری طفل را نداشته باشد حضانت از مادر سلب نمی شود.

استثنای سوم برخلاف مادر که ازدواجش موجب سلب حضانت از اوست ازدواج پدر موجب سلب حضانت از او نیست

۳. در معرض خطر قرار گرفتن صحت جسمانی یا تربیت اخلاقی طفل به واسطه حضور نزد مادر بنابر مواردی که در ماده ۱۱۷۳ قانون مدنی ذکر شده است البته موارد مذکور در این ماده جنبه تمثیلی دارند و حصری نیستند.

موارد سلب حضانت از پدر:

در این موارد حتی در زمانی که حضانت با پدر است حضانت از پدر سلب میشود.

۱. ابتلای پدر به جنون  مستند قانونی (وحدت ملاک با ماده ۱۱۷۰ قانون مدنی) البته باید توجه داشته باشیم که سفیه بودن موجب سلب حضانت نیست اگر پدر سفیه باشد حضانت طفل از او سلب نمی شود. اما ولایت قهری زائل می شود و ولایت قهری با جد پدری خواهد بود و اگر آن طفل جد پدری نیز نداشته باشد برای او قیم تعیین می شود

۲. در معرض خطر قرار گرفتن صحت جسمانی یا تربیت اخلاقی از حضور نزد پدر بنابر مواردی که در ماده ۱۱۷۳ قانون مدنی ذکر شده است البته موارد مذکور در این ماده جنبه تمثیلی دارند و حصری نیستند