نفقه در اصطلاح فقهی و حقوقی؛ هزینه زندگی زن و فرزندان است که مرد باید آن را بپردازد، آری مرد باید بپردازد. این تعهد حقوقی و شرعی در نظام آفرینش هم جاری است؛ یعنی معمولاً موجودات نر از پرنده و چرنده، وحشی و اهلی، همه و همه به فکر تأمین خوراک و سر پناه و امنیت بچه ها و خانواده خود هستند و صبح تا شام خود را در این اندیشه به سر می برند. پرندگان را ببینید که چگونه برای بچه های خود، لانه می سازند و صبحگاهان با ذوق و شوق از لانه بیرون می آیند و با تلاش و کوشش، آب و دانهای فراهم می آورند. حتی درندگان وحشی هم به خانواده خود، مهر میورزند و در تأمین خوراک و ایجاد سر پناه با چنگ و دندان می کوشند.
انسان از آنجا که در اجتماع زندگی می کند باید حدود ومرزهای دیگران را هم رعایت کند و به حقوق آنها احترام بگذارد؛ یکی از این حدود؛ «نفقه» است که تأمین آن به عهده «مرد» می باشد. بعضی از مردان از جدی بودن این قانون فطری و حقوقی الهی اطلاع ندارند و به سبب همین بی اطلاعی، گرفتار می شوند.
در حقوق ایران، اموال زن و مرد، دارایی مشترک را تشکیل نمی دهد، بلکه اموال هر یک از زوجین (زن و مرد) مستقل و جدا از اموال یکدیگر است. بدین ترتیب در حقوق ایران، که در این قسمت، از فقه اسلامی پیروی کرده است، زن از نظر مالی مستقل است. زن می تواند در اموال خود، آزادانه تصرف داشته باشد و هرگونه عمل مادی و یا حقوقی نسبت به آنها انجام دهد. شوهر حق هیچ گونه دخالت در اموال و دارایی زن را ندارد و ریاست او بر خانواده، اختیاراتی در این زمینه برای وی ایجاد نمی کند. از این جهت، حقوق اسلام و ایران برای زن اهلیت کامل قائل شده است. ماده ۱۱۸ قانون مدنی در این باره می گوید: «زن مستقلاً می تواند در دارایی خود هر تصرفی را که می خواهد بکند.» به بیان ساده، زن به طور مستقل می تواند، هرگونه دخل و
تصرفی را آزادانه در اموال و دارایی خودش انجام دهد. کار اقتصادی زن هم جزء اموال او به شمار می آید و زن مجبور نیست آن را به رایگان در اختیار شوهر قرار دهد، مگر کاری که برحسب عرف و عادت، از باب حسن معاشرت و یا معاضدت، وظیفه زن محسوب شود که در این صورت زن نمی تواند مزدی برای آن طلب کند. در حقوق اسلامی گفته اند: زن میتواند برای کارهایی که در منزل شوهر به دستور و امر او انجام می دهد از او مطالبه حق الزحمه نماید. البته اگر زن قصد تبرع (بخشش) نداشته باشد (یعنی اگر زن قصد آن را داشته باشد که به صورت مجانی یا افتخاری کارهای خانه را انجام دهد، مستحق حق الزحمه نخواهد بود.) بنابراین نظام حقوقی اسلام، امتیازهای مالی ویژه ای را برای زوجه (زن) در نظر گرفته است که در مقایسه با نظامهای حقوقی غربی منحصر به فرد می باشد. از جمله این امتیازها، می توان به حق «نفقه» اشاره کرد. حق نفقه زن عبارتست از آن که مسئولیت تأمین کلیه مخارج زندگی زن، اعم از خوراک و پوشاک و مسکن و غیره به عهده مرد می باشد و زن در تأمین هزینه زندگی خود و فرزندانش اگر چه توانایی مالی داشته باشد، مسئولیتی ندارد.
نفقه چیست؟
نفقه همسر عبارت است از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، البسه، غذا ،اثاث منزل و هزینه‌های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج به واسطه نُقصان یا مرض که بر عهده شوهر است که آنها را باید به همسر خود بپردازد. مستند قانونی (ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی) البته لازم به ذکر هست که این موارد جنبه تمثیلی دارند.
احکام مربوط به نفقه:
۱. نفقه زوجه (زن) در عقد نکاح دائم بر عهده زوج(مرد) است مستند قانونی (ماده ۱۱۰۶ قانون مدنی) همچنین بنا بر نظر برخی از حقوقدانان، شرط خلاف آن امکان پذیر نیست
۲. نفقه زوجه (زن) در نکاح مُنقطع بر عهده زوج(مرد) نیست. اما شرط خلاف آن مبنی بر آن که وظیفه تادیه(پرداخت) نفقه زوجه بر عهده زوج قرار گیرد صحیح است مستند قانونی (ماده ۱۱۱۳ قانون مدنی)
۳. زن ناشزه,(یعنی زنی که بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کند) مثلا به نحو غیر قانونی خانه شوهر را ترک کند. این زن مستحق نفقه نیست مستند قانونی (ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی)
۴.البته اگر دلیل عدم تمکین زن (اعمال حق حبس) باشد نفقه به او تعلق میگیرد مستند قانونی(ماده۱۰۸۵قانون مدنی)
۵. اگر زن به صورت قانونی یعنی با اجازه دادگاه یا با توافق با شوهر منزل شوهر را ترک کند و مسکن جداگانه اختیار کند. مادامی که زن در بازگشت به منزل شوهر معذور باشد به او نفقه تعلق میگیرد مستند قانونی (ماده ۱۱۱۵ قانون مدنی)
۶. میزان نفقه زن با توجه به وضعیت و جایگاه زن تعیین می شود مستند قانونی (ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی)
نفقه زن در ایام عده:
۱.در طلاق رِجعی تا پایان عده نفقه زن بر عهده مرد است مگر آنکه طلاق در حال نشوز زن واقع شده باشد مستند قانونی (ماده ۱۱۰۹ قانون مدنی)
۲. در طلاق باین یا فسخ نکاح زن در مدت عده حق نفقه ندارد مگر اینکه از شوهر خود حامل باشد که در این صورت تا زمان وضع حمل حق نفقه خواهد داشت مستند قانونی(ماده ۱۱۰۹ قانون مدنی)
۳. در عده وفات زن نسبت به اموال شوهر متوفی خود حق نفقه ندارد و میتواند نفقه خود را از اشخاصی که مکلف به انفاق هستند یعنی پدر،مادر یا فرزندانش دریافت کند مستند قانونی (ماده ۱۱۱۰ قانون مدنی)
نفقه زن در نکاح منقطع:
۱. در نکاح منقطع زن حقی برای دریافت نفقه ندارد مگر آنکه شرط شده باشد.
۲. اگر در نکاح منقطع شرط نفقه درج شود تعهد بر پرداخت نفقه یک تعهد قراردادی است نه قانونی.
۳. نسبت به نفقه آینده زوجه موقت میتوان ضامن معرفی کرد و رهن سپرد زیرا سبب آن که همان توافق قراردادی است موجود میباشد ۴. زوجه موقت می تواند شوهر را نسبت به نفقه آینده ابراء کند یعنی (برخلاف نکاح دائم) زیرا نفقه در نکاح موقت در شمار قواعد آمره نیست
۵. در نکاح موقتی که شرط نفقه شده است تمکین یا نشوز زن تاثیری در این نفقه ندارد یعنی (برخلاف نکاح دائم) مگر شرط خلاف شده باشد.