روزگاری عدم استطاعت مدیون به پرداخت دیونش هـم از نظـر عامـه و هـم از نظر قدرت حاکم گناهی بزرگ به شمار می رفت و به همين دليـل بـا چـنـیـن مـديون نگونبختی به شدیدترین وجه مقابله می شد، به ویژه تاجری که در پرداخت دیونش وقفه ایجاد می گردید. در گذشته میان تاجری که به دلیل بداقبالی متوقف می شد و تاجری که تقلبش موجب وقفه در پرداختهایش بود، تفاوتی قائل نبودند. تفاوتهایی که مقررات مربوط به ورشکستگی میان ورشکستگان به تقصیر و تقلـب و ورشکستگان عادی برقرار کرده است نیز در ابتدا وجود نداشت و هر ورشکسته ای مجرم و جنایتکار تلقی می شد. از آنجا که مقررات اعسار برای جوابگویی به وضعیت تجاری که در پرداخت دیونشان وقفه ایجاد می گردید کافی نبود و به لحاظ امکان تعقیب انفرادی بدهکار به وسیله طلبکاران، موجب تشتت و مانع رعایت اصـل تساوی میان طلبکاران می شد، حقوقدانان از مقررات حقوق روم استفاده کردند و روش عدم تعقیب انفرادی طلبکاران و نیز روش فروش کلی اموال در مورد تاجر را ابداع نمودند. روش اخیر خاص تاجری بود که دارایی اش را به باد داده و به تعهداتش عمل نکرده بود. قواعد ورشکستگی تاجر را می توان در قوانین” شهرهای ایتالیا و به خصوص شهر «ژن» مورخ ۱۴۹۸ م ـ که در سال ۱۵۸۸ اصلاح شد ـ و نیز در قوانین شهرهای فلورانس، میلان و ونیز مشاهده کرد. از همین زمان بود که قرارداد ارفاقی و بطلان معاملات تاجر بعـد از توقف، که از خصوصیات بارز گذاشتند. ورشکستگی در سراسر جهان هستند، پا به عرصه وجود اساساً وضع مقررات ورشکستگی به دلیل رعایت نفع طلبکاران بوده است؛ زیرا اولاً، با صدور حکم ورشکستگی تاجر نمی تواند در دارایی خود دخالت کند و آن را به ضرر طلبکاران به اشخاص ثالث منتقل نماید؛ ثانیاً، طلبکاران در شرایط مساوی قرار می گیرند؛ یعنی یکی از آنها نمی تواند قبل از دیگران به تاجر مراجعه کرده، برای مثال با صدور اجراییه یا اقامه دعوی، كـل طـلـب خود را دریافت کند، بلکه باید داخل در غرما شود.
ورشکستگی چیست:
بعضی مواقع تاجر به دلیل نداشتن سرمایه کافی، در نظر نگرفتن رقابت ، تغییر های پیش بینی نشده بازار و یا به دلیل های متعدد دیگری از پرداخت بدهی های خودش ناتوان می شود.. در کل ورشکستگی به معنای ذیل است. توقف تاجرر از پرداخت دین ها و عدم توانایی او از انجام تعهد های مالی خود. به این معنا که او به علت نداشتن مالی یا وجه نقدی از پرداخت بدهی های خود ناتوان بشود.
لازم به ذکر هست که به این معنا را در بر ندارد که حتما بدهی های تاجر بیشتر از اموال می باشد ، بلکه ممکن است به دلیل اینکه اموال او در رهن بانک یا صندوق دادگستری است امکان دسترسی به آن ها و پرداخت دیون خود را نداشته باشد. ورشکستگی در خصوص شرکت های تجارتی و تاجر است .
در ادامه تعریف ورشکستگی ماده 412 قانون تجارت مقرر می دارد : ورشکستگی تاجر یا شرکت تجارتی در نتیجه توقف از تادیه وجوهی که بر عهده اوست حاصل می شود . حکم ورشکستگی تاجری را که حین الفوت در حال توقیف بوده تا یک سال بعد از مرگ او نیز می توان صادر کرد .
انواع ورشکستگی:
۱.ورشکستگی عادی:
ورشکسته عادی تاجری است که از تادیه وجوهی که برعهده اوست متوقف کردد و ظرف سه روز از تاریخ وقفه، توقف خود را به دفتر دادگاه عمومی محل اقامت خود اظهار نماید. (ماده ۴۱۲ و ۴۱۳ قانون تجارت)
۲.ورشکسته به تقلب:
ورشکسته به تقلب حالت تاجری است که دفاتر خود را مفقود نموده یا قسمتی از دارایی های خود را مخفی کرده و یا به طریق مواضعه و معاملات صوری از بین برده و هم چنین هر تاجر ورشکسته که خود را به وسیله اسناد یا صورت دارایی و قروض بطور تقلب مدیون قلمداد کند ورشکسته به تقلب است. (ماده ۵۴۹)
۳.ورشکسته به تقصیر:
چنانچه اثبات گردد که مخارج شخصی یا خانه تاجر در ایام عادی به نسبت درآمد او بیشتر است، یا درصورتی که تاجر معاملاتی کرده که براساس عرف موهوم یا غیرمتعارف باشد، چنانچه پس از تاریخ توقف یکی از طلبکاران را ترجیح داده و در نهایت اگر به قصد تاخیر در ورشکستگی خریدی بالاتر یا فروشی پایین تر از مظنه روز نماید ورشکسته به تقصیر می‌باشد. (ماده۵۴۱ قانون تجارت).
در نتیجه
ورشکستگی عادی:برابر مواد ۴۱۲ و ۴۱۳ ق.ت. کسی ورشکسته عادی محسوب می‌شود که تاجر یا شرکت تجارتی بوده و از پرداخت وجوهی که برعهده دارد متوقف گردد و ظرف ۳ روز از تاریخ وقفه که در ادای قروض یا سایر تعهدات نقدی او حاصل شده باشد توقف خود را به دفتر دادگاه عمومی محل اقامت خود اظهار نموده و صورت حساب دارائی و کلیه دفاتر تجارتی خود را به دفتر دادگاه مزبور تسلیم نماید. صورت حساب موصوف باید مورخ بوده و به امضا تاجر رسیده و تعداد و تقویم کلیه اموال منقول و غیر منقول تاجر متوقف بطور مشروح صورت کلیه قروض و مطالبات و نیز صورت نفع و ضرر و صورت مخارج شخصی در آن مندرج گردد. بنابراین اگر تاجر یا شرکت تجارتی بدهکار ظرف مهلت مقرر توقف از تادیه دیون خود را به دادگاه صلاحیتدار به انضمام مدارک موردنظر اعلام کرد ورشکستگی عادی محسوب می‌شود.)
ورشکستگی به تقلب:مطابق ماده ۵۴۹ ق.ت. اگر تاجر دفاتر تجارتی خود را از روی عمد و سوء نیت مفقود نماید یا قسمتی از دارائی خود را مخفی کند و یا به طریق مواضعه و معاملات صوری آن را از بین ببرد و بالاخره اگر به وسیله اسنادن یا به وسیله صورت دارائی و قروض به طور تقلب به میزانی که در واقع مدیون نمی باشد خود را مدیون قلمداد نماید ورشکسته به تقلب محسوب می‌شود. تقلب تعقیب جزائی تاجر ورشکسته به تقلب همانند تعقب جزائی ورشکسته به تقصیر می باشد و مجازات کسانی که به عنوان ورشکسته به تقلب محکوم می‌شوند از ۱ تا ۵ سال حبس می باشد (ماده ۶۷۰ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات)).
ورشکستگی به تقصیر :
موارد چهارگانه الزامی صدور حکم ورشستگی به تقصیر (ماده ۵۴۱ ق.ت).
١) مخارج شخصی یا مخارج افراد تحت تکفل تاجر در ایام عادی به نسبت عایدی او فوق العاده شود.
٢) تاجر مبالغ زیادی از سرمایه خود را صرف معاملاتی کند که در عرف تجارتی موهوم بوده و یا سودآوری معاملات مذکور منوط به اتفاق محض باشد.
٣) تاجر به منظور به تاخیر انداختن ورشکستگی خود خریدی گران‌تر یا فروشی ارزان‌تر از قیمت روز کند و برای بدست آوردن وجه نقد به روش دور از صرفه متوسل شود مثل استقراض یا صدور برات سازشی وغیره.
٤) تاجر پس از تاریخ توقف از ادای دیون و قروضی که بر عهده دارد یکی از طلبکاران خود را بر سایرین ترجیح داده و طلب او را بپردازد.
شرایط لازم برای اعلام ورشکستگی:
1 تاجربودن؛ حکم ورشکستگی خاص تاجراست و شرکت تجارتی.
2ممنوعیت ازتجارت که مستلزم مجازاتهای انتظامی و کیفری است مانع ورشکستگی انها نیست
مثال اشخاصی که طبق مقررات استخدامی یا اداره از اشتغال به تجارت ممنوع اند اگر اشتغال به تجارت داشته باشند مشمول مقررات ورشکستگی هستند.
کسبه جز مشمول مقررات ورشکستگی نیست.
حکم ورشکستگی شرکت های تجاری را ازتاریخ احرازشخصیت حقوقی انهامیتوان تقاضا وصادرکرد
به شرط اینکه طبق ق تجارت تشکیل شده باشد
اگریکی ار شعب شرکت نتواند تعهدات خود را انجام دهد سایرشعب مشمول ورشکستگی نیستند
امااگرشرکت وسایل پرداخت تعهدات شعبه را فراهم نکند باعث اعلام ورشکستگی شرکت شدو وبه سایرشعبات نیزسرایت میکند.
شرط دوم اعلام ورشکستگی
توقف ازتأدیه دیون است.
شرط سوم منشأ دین است
طلبی که به وسیله طلبکار تاجرموردمطالبه قرارمیگیردباید
مسلم بوده وموعد پرداخت آن فرارسیده باشد.
شرط چهارم اعلام ورشکستکی تاجرمتوفی است
حکم ورشکستگی تاجری راکه حین الفوت درحال توقف بوده
تایک سال بعدازمرگ او نیز میتوان صادرکرد.
بدیهی است اگرتاجری حین رسیدگی دادگاه به ورشکستگی اش فوت کند
جریان رسیدگی متوقف نخواهدشد ودعوابه طرفیت ورثه ادامه خواهد یافت.
هرگاه متوفی بازرگانی بوده و به موجب حکم دادگاه
ورشکستگی او قبل یا بعد ازفوت اعلام شود
اداره تصفیه امور او تابع مقررات راجع به تصفیه اموربازرگان متوقف است.
آثار حکم ورشکستگی:
الف؛اثار حکم نسبت به طلبکاران
1 منع تعقیب انفرادی
ازتاریخ صدورحکم ورشکستگی طلبکاران حق تعقیب انفرادی تاجر راندارند.ح
مدعی طلب باید دعوای خود رابرعلیه مدیرتصفیه یا اداره تصفیه مطرح و یا به طرفیت او تعقیب کند
(اقدامات اجرایی نیزمشمول همین قاعده است.)
2 حال شدن دیون موجل:
بعد ازصدور حکم ورشکستگی قروض مهلت دار تاجرحال می شود.
3 منع دریافت خسارت تأخیر تأدیه از دیون ورشکسته
به طلب ، طلبکاران ورشکسته بهره تعلق نمیگیرد
به موجب رأی وحدت رویه
براساس این رای طلبکاران ورشکسته اعم ازاین که باوثیقه بوده یابدون آن.
حق مطالبه خسارت تأخیرتأدیه ایام (بعدازتاریخ توقف را)ندارد.
پرداخت خسارت تأخیرتادیه به دیون متوفی نیزمنع گردیده است.