انسان همواره نگران و دل مشغول کسان و چیزهایی است که بعد از مرگ او در دنیای فانی میماند: نگران کودکان نابالغی که توان اداره امور مالی و غیر مالی خود را ندارند؛ نگران اموالی که ممکن است توسط بازماندگان او به نادرستی خرج و هزینه شود؛ اموالی که با تلاش فراوان آنها را بدست آورده بود، حال نتواسته از آنها بهره ای در دنیا ببرد، و می اندیشد کاش بهره ای برای آخرت خود از آن بر می داشت. با خود می اندیشد کاش چنان می کردم و کاش فلان مال را در بهمان راه هزینه می کردم، بی سرپرستی را سرپرستی می کردم، و فقیری را بی نیاز، مسجدی را برای عبادت میساختم و مدرسه ای را برای تعلیم و تعلم بنا می کردم، پلی را برای عبور مردم مضطر بر رودی میساختم و بیمارستانی را برای درمان بیماران بنا می نمودم . همه این دل مشغولیها و نگرانیها موجب شده است تا او متوقع راهی باشد که بتواند تصرفاتی در اموال خود بعد از مرگش داشته باشد، مرگی که اهلیت تمتع و تصرف او را از بین می برد و ارتباط وظاهری او با دنیا را قطع می کند. شارع مقدس این امکان را برای او فراهم کرده است: این راه وصیت است. وصیت ابزاری است شرعی (قانونی) که به وسیله آن انسان در امور بعد از مرگ خود تصرف می کند؛ مالی را به کسی می بخشد، دینی را از ذمه کسی بر می دارد، جانشینی برای اداره امور فرزندان نابالغ خود تعیین می کند . . .
وصیت چیست؟
انسان تا زمانی که زنده است حق دارد در امور خود تصرف کند: می تواند کاری را به عهده بگیرد، مالی را ببخشد، کسی را نایب یا جانشین خود در کار قرار دهد (وکالت)، چیزی از اموال خود را بفروشد، یا اجاره دهد، با دیگران وارد سرمایه گذاری مشترک شود، زمین خود را برای کشاورزی در اختیار دیگری قرار دهد، طلب مالی خود از دیگران را ابراء کند و ذمه مدیون را بریء نماید و مانند اینها. اما به محض آنکه جان به جان آفرین تسلیم کرد حق انجام این کارها را از دست می دهد. به تعبیر حقوقدانان مرگ موجب زوال شخصیت انسان می شود، شخصیتی که به او قابلیت مالک شدن و بهره مند شدن (اهلیت تمتع) و همچنین قابلیت بهره برداری و تصرف (اهلیت اسیتفاء) میدهد. با این حال قانون گذار و شارع مقدس به انسان اجازه داده است به دیگران که بعد از مرگ او زنده می مانند، سفارش کند کارهایی را در خصوص بازماندگان یا اموال او انجام دهند یا سفارش کند بخشی از اموال او از آن کسی باشد و مانند اینها. به سفارشاتی که انسان برای بعد از مرگ خود برای انجام کاری یا تملیک مالی به دیگری دارد و به تعبیر دیگر به تصرفاتی که او نسبت به بعد از مرگ خود می نماید وصیت گویند.)
وصیت از نظر لغوی
وصیت از وصی (ثلاثی مجرد) يا أوصى (باب افعال) یا وصی (باب تفعیل) گرفته شده است. معنای لغوی آن به معنای وصل کردن است. مناسبت این نوع تصرف با معنای لغوی وصیت را دو چیز دانسته اند: الف) انسان در زمان حیات خویش تصرفی می کند که به بعد از مرگش متصل می شود. ب) انسانها تا وقتی زنده اند می توانند توشه آخرت را گردآوری کنند و ثوابی برای خود منظور دارند. انسانها با وصیت می توانند برای بعد از مرگشان نیز ثوابی انجام دهند؛ پس قصد قربت او در زمان حیاتش به بعد از مرگش متصل می شود.
در نتیجه وصیت تعیین و تکلیف شخص نسبت به اموال یا امورش برای بعد از وفاتش(وصیت)نام دارد. وصیت عملی حقوقی است که آثار آن معلق به فوت است.
اصطلاحات مربوط به وصیت:
۱– وصیت:
عبارت است از تعيين ترتيـب إعمـال حـقـوق مدنی برای بعد از فوت ، از طریق تعييـن جانشین.
توضیح: در قانون مدنی ایران از واژه وصیت تعریفی ارائه نشده است ، و در منابع فقهی نیز برخی آن را از ریشه «وصی» به مفهوم «پیوند» و «وصل» دانسته اند، و برخی دیگر این واژه را به معنای «عهد» و «تعهد» بیان کرده اند.
۲– وصایت:
عبارت است از این که شخصی به موجب وصیت، یک یا چند نفر را برای انجام امور یا تصرفاتی، پس از فوت خویش، مأمور نماید.
۳ – موصی:
به شخصی گفته می شود که طی وصیت، مال یا منفعتی از مال خویش را برای زمان پس از فوتش، به دیگری تملیک می نماید، یا این که شخص یا اشخاصی را برای انجام امور یا تصرفاتی پس از مرگش، تعیین و مأمور می کند.
۴ – موصی له:
در اصطلاح فقه و حقوق مدنی، به شخصی اطلاق می شود که (در وصیت تملیکی) توسط موصی مال یا منفعتی به نفع او وصیت شده باشد.
توضیح: در صورتی که موصی له بیش از یک شخص باشد، در اصطلاح به آنان «موصی لهم» اطلاق می شود.
۵ – موصی به:
در اصطلاح فقه و حقوق مدنی، بـه مـورد وصیت و امـری اطلاق می شود که توسط موصى بـدان وصیت شده است، خواه تملیک عین یا منفعتی باشد (در وصیت تملیکی)، و یا انجام کار و تصرفات مشخصی باشد (در وصیت عهدی).
۶ – وصی (موصی الیه):
براساس تعریف قانون مدنی، عبارت است از کسی که به موجب وصیت عهدی، ولی بـر مـورد ثلث، یا بر صغیر قرارداده می شود و مأمور اقدام به امر یا اموری شده است . توضیح: واژه «موصی الیه» در قانون مدنی ما و توسط حقوقدانان مورد استفاده قرار نگرفته است، و به جای آن از واژه «وصی» بهره گیری شده است، ولی در منابع فقهی این واژه مورد استعمال قرار گرفته است.
ماهیت وصیت:
وصیت به خودی خود و ذاتاً نه عقد است و نه ایقاع بلکه وصیت قالبی است که عقود و ایقاعات مختلفی را می‌توان در آن ریخت و آثار آن عقد را برای بعد از فوت محقق کرد اگر آنچه در قالب وصیت بیان میشود عقد باشد وصیت عقد می شود و نیاز به قبول دارد و اگر آنچه در قالب وصیت بیان می شود ایقاع باشد وصیت ایقاع می شود و نیاز به قبول ندارد برای مثال
۱. وصیت به ابراء: به این معنا که طلبکار وصیت کند که بعد از فوت او مدیونش بری الذمه شود. از آنجا که ابراء یک ایقاع است و نیاز به قبول ندارد وصیت به ابرا نیز یک ایقاع است.
۲. وصیت به بخشش طلب: به این معنا که طلبکار طلب خود را برای بعد از فوتش به مدیونش ببخشد از آنجا که بخشش طلب یک عقد است و نیاز به قبول مدیون دارد وصیت به بخشش طلب نیز یک عقد است
۳. وصیت به وقف: به این معنا که شخصی اموال خود را برای بعد از فوتش وقف می کند از آنجا که وقف یک عقد است و در وقف خاص قبول با موقوف علیهم و در وقف عام قبول با حاکم است بنابراین وصیت به وقف نیز یک عقد عینی است که حسب مورد نیازمند قبول از جانب موقوف علیهم (وقف خاص) یا حاکم (وقف عام) است.
اقسام وصیت:
۱. وصیت تملیکی: به معنای تملیک مال به شخصی برای بعد از فوت است یعنی شخصی وصیت کند که بعد از فوتش فلان مال و اموالش به فلان شخص یا اشخاص برسد شخص وصیت کننده را (موصی) و شخصی را که به نفع او وصیت شده (موصی له) و مالی را که مورد وصیت واقع شده (موصی به) می گویند مستند قانونی (ماده ۸۲۶ قانون مدنی) برای مثال علی وصیت می کند که بعد از فوتش فلان زمینی که دارد به ریحانه برسد. در اینجا علی (موصی) و ریحانه (موصی له) و آن زمین (موصی به) است.
وصیت تملیکی خودش به دو دسته تقسیم می شود.
دسته اول:وصیت تملیکی خاص.
دست دوم: وصیت تملیکی عام.
وصیت تملیکی خاص: وصیتی که موصی لهم آن محصور باشند. چنین وصیتی عقد است و نیاز به قبول موصی لهم دارد مستند قانونی (ماده ۸۲۷ قانون مدنی) مثل آن که شخصی وصیت کند که به بعد از فوتش فلان زمین به فرزند پسرش برسد.
وصیت تملیکی عام: یعنی وصیتی که موصی لهم آن عام است. مانند وصیت برای دانشجویان دانشگاه ایوانکی چنین وصیتی ایقاع است و نیاز به قبول موصی لهم ندارد. مستند قانونی (ماده ۸۲۸ قانون مدنی)
۲.وصیت عهدی(وصایت): ایجاد تعهد برای شخصی برای بعد از فوت موصی یعنی شخصی برای بعد از فوت خود وصیت کند و تعهداتی را مبنی بر سرپرستی فرزند صغیرش یا اداره امور و اموالش یا انجام وصایای مالی اش بر عهده اشخاصی گذارد. شخص وصیت کننده را (موصی) و شخصی را که به واسطه این وصیت متعهد شده «وصی» می گویند. مستند قانونی (ماده ۸۲۶ قانون مدنی)وصیت عهدی،ایقاع با حق رد است. البته طبق قانون مدنی وصی فقط تا زمانی که موصی زنده است می تواند و صایت را رد کند. مستند قانونی (ماده ۸۳۴ قانون مدنی).